Gaat Brabant terecht ‘grut’ op ‘houdoe’?

Geplaatst op door

Brabantse vlag“Was men maar op Brabant zo trots als een Fries”, misschien was het wel deze taalmisser-verzuchting van Guus Meeuwis(2002), die tot de verkiezing van het mooiste Brabantse woord heeft geleid. Hoewel een Fries niet trots is op Brabant, werd de boodschap dus wel begrepen. Niet dat je de Brabander vervolgens kunt verwijten over originaliteit te beschikken, want al twee keer is ‘houdoe’ verkozen tot mooiste Brabantse woord (BN De Stem, 2012), maar is het ook echt een Brabants woord?

Brabanders gaan dus ‘grut’ op houdoe, oftewel ze zijn trots op hun afscheidsgroet. ‘Houdoe’ is een bekend woord, ook buiten de provinciegrenzen. Sommigen menen trouwens dat het woord ‘houdoe’ helemaal niet Brabants is, maar uit Belgisch Limburg komt (Goeie Vraag/Amadea, 2013). Een van de reacties op de site Vlaamswoordenboek.be was dan ook: “T is ni omdat die Ollanders denken dat het typisch Noordbrabants is dat ze daarom gelijk hebben (ze weten veel te weinig van het ‘Vlaams’ om dat te snappen)” (Het Vlaams woordenboek, 2011). De geschiedenis leert overigens dat het Hertogdom Brabant zich heeft uitgestrekt over wat nu de Belgische provincies Antwerpen, Vlaams- en Waals-Brabant zijn (Wikipedia, 2015).

Herkomst
Op Wikipedia wordt ‘houdoe’ toegeschreven aan de Fransen of anders de Spanjaarden. ‘Houdoe’ zou dan afkomstig zijn van ‘adieu’ of ‘adios’, beide woorden betekenen volgens de Van Dale: vaarwel. De lezing dat ‘houdoe’ van het Frans afstamt is geschiedkundig nog wel te verklaren. Brabant ontstond immers in 1183 (Wikipedia, 2015) in het gebied Neder-Lotharingen, oftewel het noordelijke deel van het Middenrijk tussen West-Frankrijk (het huidige Frankrijk) en Oost-Frankrijk (het huidige Duitsland) (Wikipedia, 2015). ‘Adieu’ en ‘adios’ horen sowieso beide binnen de Indoeuropese taalfamilie (Baker e.a., 2013, p. 257). In woordvorming lijken beide woorden op elkaar.  Aangezien de Spaanse overheersing pas in 1555 volgde (Nauta, 2009) is de Franse oorsprong het meest waarschijnlijk; ook omdat volgens het INL, het Instituut voor Nederlandse  Lexicologie, ‘houdoe’ teruggaat tot minstens 1500 (INL, 2015).

Morfologie
cover Brabants Mooiste WoordMorfologisch is de Franse – en trouwens ook de Spaanse – herkomst niet logisch. Volgens het Van Dale-woordenboek is zowel  de betekenis van ‘dieu’ als die van ‘dios’: god. De <a> in het Frans is een lidwoord en in het Spaans is de <a> het voorzetsel ‘aan’.  Overigens wordt in het Frans de <h> niet uitgesproken. Wat de lezing over de Franse herkomst dan weer plausibeler maakt, want in West-Brabant wordt de <h> van ‘houdoe’ ook niet uitgesproken (Stroop, 1980, p. 117 & Het Vlaams woordenboek, 2013). Aan het verschil in uitspraak refereert neerlandicus Wim Daniëls ook in ‘Brabants Mooiste Woord’, zonder overigens het expliciete verschil te benoemen  (Daniëls, 2005, p. 13).

In het Van Dale Junior woordgeschiedenisboek (Van Dale, 2007)  wordt ervan uitgegaan dat ‘houdoe’ een samentrekking is van ‘hou’ en ‘doe’, daarbij zou vroeger ‘du’ <doe> de aanspreekvorm voor jij zijn geweest. Dit boek noemt ‘houdoe’ een afscheidsgroet die vooral gebruikt wordt in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. ‘Houdoe’ wordt dus niet expliciet als een Brabants woord erkent, maar als je ziet dat het Middenrijk ook tegen het huidige Duitsland aan lag (Wikipedia, 2015) – waar ‘du’ nog steeds gebruikt wordt voor jij – zou dit een verklaring kunnen zijn, maar niet de meest gefundeerde.

De verschillende geraadpleegde woordenboeken verklaren de betekenis van ‘houdoe’ met ‘houd u goed.’ Morfologisch komt het woord ‘goed’ helemaal niet naar voren in ‘houdoe’; ‘goed’ wordt toegevoegd als inhoudswoord bij het functiewoord ‘houd’(Baker e.a., 2013, p. 103). ‘Goed’ vervult hier een semantische rol, dus als je de samenstelling  uit elkaar trekt, blijft ‘houd’ en ‘oe’ over, dit wordt ondersteunt door het Woordenboek der Nederlandsche Taal (GTB.INL.nl, 2007).

Fonologie
Fonologisch gezien is de <oe> een [u] (De Schryver & Neijt, 2005, p. 77). Het zou meteen verklaren waarom Brabanders de klemtoon van ‘houdoe’ aan het begin leggen (Daniëls, 2005, p. 77 – 78). De uitgesproken [u] zou dus eigenlijk een [y] zijn. En dat is in het Brabants dan weer helemaal niet vreemd, want de werkelijke [u] verandert in het Brabants juist vaak naar [y], zo wordt bloempje uitgesproken als ‘bluumpke’, groen als ‘gruun’ en zoeken als ‘zuuke’ (Esch e.a., 2013, p.14). De <oe> voor <u> is ook te verklaren met een uitspraak als: “Ès oew verstaand in oew gulp skiet, moette nie hogger wille denke” (Esch e.a., 2013, p. 79), want als je dit vertaalt krijg je: “Als u vanuit uw behoeftes denkt, dan moet u deze volgen.”

‘Oe’ als ‘u’ en niet als ‘jij’ of ‘jou’, want dat is in het Brabants: ‘ge’, zoals in uitspraken als: “Néé, gè!”, “Ge wit ’t nie” of “Mènde gè?”. De verwantschap tussen Brabant en Vlaanderen verklaart mogelijk waarom ze in Vlaanderen vasthouden aan de gij-vorm. Een ander voorbeeld is de uitspraak: “Vraok oe iets?” (Esch e.a., 2013, p. 3), letterlijk vertaalt betekent dit: vraag ik u iets. Er is in het Brabants dus een onderscheid tussen ‘u’ en ‘jij’, oftewel tussen ‘oe’ en ‘gè’.

Etymologie
groetwoorden 2008Etymologisch zou ‘houdoe’ afkomstig zijn van ‘god behoude u’ (Debrabandere, 2010, p. 214). Debrabandere (2010)  gaat hiermee overigens in tegen Stroop (1980, p. 118). Debrabandere stelt dat heel wat groetformules de naam van God bevatten. Hij verwijst daarbij naar het kruisje voor het slapen gaan, dat door de vader aan de kinderen werd gegeven in katholieke gezinnen. Hierbij werd gezegd: “God zegene en beware je”, verder vermeldt volgens hem het Woordenboek der Nederlandsche Taal ook nog: “God zij met u”, “God behoede u.” Debrabandere vergelijkt ‘houdoe’ ook nog met het Oostenrijkse ‘pfiati’, wat een dialectvorm is van “behüte dich (Gott)”, dus van “God behoede je.”

Johannes Petrus Adrianus Stroop schaarde ‘houdoe’ in het rijtje met ‘houje’, ‘haduch’ en ‘salu’ (Stroop, 1980, p. 117). Hij bracht ook in beeld in welke regio’s de verschillende varianten gesproken werden. Noord-Limburg zegt: ‘houje’, Zuid- en Vlaams-Limburg: ‘haduch’, Antwerpen-Brussel: ‘salu’ en  Oost- en West-Brabant: ‘(h)oudoe’.

‘Houdoe’ is onmiskenbaar het bekendste door Brabanders gebezigde woord. Hoewel de eerste keer in 2005 nog zo’n zesduizend mensen meededen aan de verkiezing voor: ‘Mooiste Brabantse woord’ en dat er daarvan bij de herverkiezing in 2012 nog maar 4070 mensen over waren (doemee.brabant.nl, 2012). Daarbij wordt “ook buiten Brabant ‘houdoe’ als een typisch Brabants woord ervaren” (Daniëls, 2005, p. 5) en is het immers niet zo dat het oordeel van de sprekers en de politieke situatie veel belangrijker zijn bij het vaststellen wat een taal is dan de linguïstische argumenten of verschillen (Baker e.a., 2013, p. 269). Daarmee is ‘houdoe’ absoluut een Brabants woord.

Conclusie
Brabanders zijn ‘gruts’ (trots/hoogmoedig) op hun ‘houdoe’ en gekeken naar de herkomst en unieke samenstelling lijkt dit terecht, al is het Brabants geen officiële taal. De Friezen van Guus Meeuwis(2002) hebben in die zin misschien meer om trots op te zijn, want hun taal is dat wel. Het Brabants beperkt zich tot een dialect, ofwel een taalvariatie binnen het Nederlands. Aangezien de standaardtaal is afgeleid van dialecten (Daniëls, 2005, p. 15) mag ‘houdoe’ worden aangemerkt als een Brabants woord. Juist doordat de taalgebruiker ‘houdoe’ kwalificeert als “typisch Brabants” is ‘houdoe’ dat ook, want “taalvariatie is de motor voor taalverandering” (Baker e.a., 2013, p. 288). De Brabantse afscheidsgroet loopt daarmee wel het risico te vernederlandsen, en daarmee haar ‘Brabantse status’ kwijt te raken; zeker omdat ‘houdoe’ ook door steeds meer niet-Brabanders wordt gebruikt. Door verschil in uitspraak valt dit op korte termijn niet te verwachten, want volgens Baker e.a. (2013, p. 286) “worden taalverandering doorgaans ingegeven door de spreektaal.” Overigens is een standaardtaal als het Algemeen Nederlands gevormd uit het Amsterdamse dialect van de 17e eeuw (Baker e.a., 2013, p. 270), dat is aanmerkelijk later dan het ontstaan van het Brabants; of zoals de heer Jansen uit Oss het verwoordt in ‘Brabants Mooiste Woord’ (Daniels, 2005, p.77): “Houdoe is oer-Brabants en geen aftreksel van een of ander buitenlandswoord.” En wees nou eerlijk ‘houdoe’ klinkt toch veel gemoedelijker dan het Friese ‘farwol’ (vaarwel; Schoonekamp, 2015).

Bronnen: